«Вось я і ўдома. Усё сваё, і гэта сваё я ні на якія там Сінгапуры не змяняю…»

«…гэта высокі гонар – быць земляком вялікага пісьменніка,
вялікага славяніна, вялікага еўрапейскага інтэлігента.
Орша будзе звязана з усім цывілізаваным светам ужо таму, што дала яму Караткевіча…»
Рыгор Барадулін, народны паэт Беларусі

У 2020 годзе выйшаў 19 том збору твораў Уладзіміра Караткевіча ў дваццаці пяці тамах. У ім падаецца першая частка эпісталярнай спадчыны класіка беларускай літаратуры. У кнізе змешчаны лісты бацькам, родным і блізкім, а таксама пісьменнікам, сябрам і знаёмым. Яны дапамагаюць ўявіць і зразумець шмат якія моманты яго жыцця і творчасці.

Некалі выдатны расійскі пісьменнік і грамадскі дзеяч Аляксандр Герцэн заўважыў: «Лісты больш, чым успаміны, на іх запяклася кроў падзей – гэта самое прайшоўшае, як яно было, затрыманае і нятленнае». На жаль, з эпохай Інтэрнэта лісты (на паперы асадкай ды з запячатваннем ў канверт) мы амаль перасталі пісаць, для сувязі у нас ёсць тэлефон, вайбер, сацыяльныя сеткі. Хіба апошнім часам беларусы ўспомнілі старую звычку лістапісання.

Здымак вышэй — апублікаваны ў 19-м томе. Ён зроблены 7 сакавіка 1947 г. На фота — удзельнікі літаратурнага гуртка СШ №1 г. Оршы. На жаль, ў подпіс трапілі памылкі. З 15 асобаў названы 14 Не названы першы злева ў другім радзе. Ягонае прозвішча Шалыт. Аўтар быў добра знаёмы з Уладзімірам Пятровічам Шафранскім (1932-2023), трэцім злева ў другім радзе.

Шмат якія лісты Уладзіміра Караткевіча былі ўжо надрукаваны раней, сталі адной з важных крыніц для вывучэння яго жыцця і творчасці. Нас жа будзе цікавіць толькі тое, што звязана з Оршай. Пра ролю роднага горада ў жыцці У. Караткевіча распавядаецца ў кнізе стваральніцы першага музея класіка ў СШ №3 Ліліі Радомскай «Уладзімір Караткевіч і Орша» (1998), публікацыях Адама Мальдзіса, Анатоля Вераб’я, Ігара Яршова і іншых даследчыкаў. Пра аршанскія старонкі біяграфіі свайго брата ўспамінала Наталля Сямёнаўна Кучкоўская (у запісе Галіны Шаблінскай). Таму дазвольце пакінуць па-за ўвагай вучобу і працу У. Караткевіча настаўнікам у Оршы, гісторыю з ганебнай рэакцыяй мясцовай газеты «Ленінскі прызыў» на першыя публікацыі маладога паэта ў рэспубліканскім друку, а распавесці пра тое, што шырокая чытацкая аўдыторыя яшчэ ня ведае.

Орша цяпер вельмі сумная…

Першы ліст датаваны 1936 годам, калі будучаму пісьменніку было ўсяго шэсць гадоў. Дарэчы, да ліста прыкладзены малюнак з надпісам «Дом отдыха» (праўда, ці тычыцца ён нашага аршанскага дома адпачынку, які быў адкрыты ў 1925 годзе, невядома). Наступны ліст датуецца ўжо 1946 годам. У ім шаснаццацігадовы юнак паведамляе сваім далёкім родзічам пра жыццё ў пасляваеннай Оршы (усе лісты публікуецца на мове арыгінала – В.Л.): «Орша теперь очень скучная. Ничего, кроме книг из плохой районной библиотеки, да кино, помещающегося в каком-то каменном сарае, пока нет и не предвидится. Я хожу в школу теперь в 8 часов утра. Учиться довольно трудно, потому что нет книг». З наступнага ліста, датаванага студзенем 1947 года, даведваемся, што з чыгуначнага вакзала да горада дабіраліся на брычках. «Слез я с поезда, но никаких извозчиков не было, кроме двух, которые были очень дороги. Может быть кто-нибудь и подъехал бы, но я решил идти, заодно на деньги эти я купил 6 кг бураков для моих животных. Не знаю, как я доволок свой груз до дома (3 км), но всё же я его донёс, только на руках натёр довольно сильно».

«Чорная кошка» і трусы

 У лісце, датаваным 1948 годам, мы даведваемся пра судовы працэс над бандай М. Ліхачова, якая дзёрзка дзейнічала на Аршаншчыне ў паслеваенны час: «У нас весь город взбудоражен. В Орше выявлена банда «Чёрная кошка» (название трафаретное), в ней 42 человека, и подозревают, что это меньше половины. Процесс идет в доме соцкультуры (былы касцёл Святога Язэпа – В.Л.). Среди обвиняемых 13-летний мальчуган (связной банды). Поймали их на грабеже в одной из деревень. Это событие произошло среди бела дня! Вот оно какие у нас дела!»

З гэтага ж ліста мы даведваемся, што юны Караткевіч займаўся трусагадоўляй, у гэтым жа лісце змешчаны малюнак «Разделение труда» (пра завяршальны працэс трусагадоўлі). Дарэчы, папярэдні 18-ты том збору твораў цалкам прысвечаны малюнкам класіка. І гэта першы ў гісторыі беларускай літаратуры выпадак, калі асобны том збору твораў пісьменніка прысвечаны яго мастацкай спадчыне.

Малюнак У. Караткевіча.

Уладзіміра Караткевіча ў маладосці вельмі цягнула на малую радзіму. 5 ліпеня 1956 года свой ліст да Максіма Танка ён пачынае так: «Вось я і ўдома. Усё сваё і гэта сваё я ні на якія там Сінгапуры не змяняю. У акно плыве ветрык з Дняпра. Пакуль не пажадаеш чагосьці большага – усё добра. Я разумею так, што гэта завецца шчасцем». У наступным лісце зазначае: «А зараз вясна. У сукі двое шчанюкоў, у яме трусы вывелі трусянят, на галубятне вуркочуць галубы. Добра!»

З лістоў У. Караткевіча мы даведваемся, што ў Оршы ў верасні праводзіліся Дні кнігі, прысвечаныя беларускаму першадрукару Францішку Скарыне. У адзін з вераснёўскіх дзён 1956 года ў цэнтральным кніжным магазіне Оршы прайшла сустрэча беларускіх паэтаў Міхася Калачынскага, Анатоля Вялюгіна, Антона Бялевіча і дзіцячага пісьменніка Пятра Рунца з аршанцамі. Пра гэту падзею пісала мясцовая газета. А вось з лістоў У. Караткевіча сваім адрасатам мы даведаліся, што пасля выступлення мінскія госці вячэралі ў сям’і нашага земляка: «Было очень скромно, но им, кажется, понравилось. Выпито было много. Толковали о белорусской литературе, о её теперешних трудностях, о войне, о некоторых писателях».

Ні папірос, ні паперы

Паведамляў У. Караткевіч сваім сябрам ды сваякам і пра нястачу розных рэчаў у Оршы. Так, у 1956 годзе пра адсутнасць ў Оршы тытуню ён з гумарам піша ў лісце да сябра Валянціна Краўца: «Они (прысланыя родзічамі ў Оршу папяросы – В.Л.) подоспели как раз во время страшной оршанской папиросной бескормицы, когда изнемогшие от табачного голодания люди валялись прямо на улицах и умирали или отравляли себя насмерть московским «Казбеком» вековой давности». 30 студзеня 1957 года У. Караткевіч звяртаўся да свайго маскоўскага родзіча з просьбай прыслаць у Оршу паперу: «Бумага пусть будет или в линейку, или совсем гладкая. Нет в Орше бумаги совсем».

3 лістапада 1957 года ён піша сябру Юрыю Гальперыну: «Орша вообще что-то испортилась. Раньше у нас фильмы шли почти одновременно с Москвой и раньше Минска, а теперь подпортилось дело».

Кінатэатр «Перамога», міма якога У. Караткевіч амаль штодня хадзіў на працу ў школу. Канец 1950-х гг.

У гэтым жа лісце аршанец паведамляў адрасату пра тэхнічную навінку: «Телевизор – это прелесть. У нас один парень на телевизоре собственной конструкции иногда даже Италию и Швейцарию ловит (Цікава, пра каго ён піша? Адным з першых, у каго быў у Оршы тэлевізар, гэта чыгуначнік Антон Гаўрылавіч Шапчыц. Але ці пра яго гэта? На жаль, не ведаю – В.Л.). «Карнавальную ночь» (дарэчы, адным з аўтараў сцэнарыя быў аршанец Барыс Ласкін – В.Л.) я смотрел, прелесть фильм, хотя и без большой (курсіў аўтара – В.Л.) в обычном понимании темы, всё равно хорошо».

Карта-схема для гасцей Оршы. Малюнак У. Караткевіча. Вуліца Варашылава цяпер носіць імя Уладзіміра Караткевіча

Калі Орша станавілася Венецыяй

Працуючы ва Украіне, У. Караткевіч вельмі настальгіраваў па Оршы. Апісваючы свайму дзядзьку вясну ў Лесавічах (19 мая 1955 г.), ён заўважае: «Но это всё равно не то, что в Орше. Тянет меня туда невероятно. У нас и весна-то куда симпатичнее».

У 1956 годзе ён піша сяброўцы ў Польшчу, запрашаючы ў Оршу: «…потом все вместе поедем ко мне и поживём в моём маленьком и не очень красивом городке, населённом сплошь lyk’ами. Поездим по моему зелёному Днепру, поедем к лесным озёрам». Зноў такі свайму польскаму сябру піша ў 1957 годзе: «Интереснее всего Орша либо осенью, либо хорошей зимой, либо когда появятся первые листья (это лучше всего)».

Паводка ў Оршы. 1956 г.

Часта аўтар апісвае сваім адрасатам мясцовае надвор’е. У красавіку 1957 года ён піша сябру ў Польшчу: «А вот у нас плохая весна, то жарко и земля просыхает, то снег. Бедные скворцы, снег уже дважды прогоняет их к большим заводам, к теплу труб. Люди берут их в конторы, в дома – и всё равно многие птицы гибнут. Я несколько дней держал в школьном буфете четверых птиц, они ухитрились напиться чернил, и я их так и выпустил, с фиолетовыми клювами». 22 красавіка 1958 года Караткевіч пісаў Фларыяну Няўважнаму: «Эх, кабы приехал неделю тому. Такой у нас тут разлив, что дальше некуда, залило все низкие улицы города, по ним на лодках ездят, сомы в печи залезают, свиньи с чердаков смотрят. Венеция прямо». А ў маі таму ж адрасату натхнёна піша: «Сейчас такая хорошая, тёплая, с весенним дождиком, ночь над землёю, что иначе чувствовать себя нельзя. Слышишь далёкий гудок паровоза со станции, смотришь на молодую траву, первые цветы. Днепр, который стал почти безбрежным, затопив половину Орши, и хочется совершать разные безумства, идти куда-то с котомкой за плечами, слушать птиц и по-птичьи целоваться с девушками в придорожных деревнях».

26 жніўня 1956 года ў лісце да свайго любімага выкладчыка з Кіеўскага ўніверсітэта Аляксандра Бялецкага адзначае: «Сижу у себя на «вышках» сарая, где моя летняя резиденция, я пишу Вам письмо. Ветер на улице дикий, прямо едва ли не ураганный – и это при солнечной погоде. Природа этим летом как с ума сошла, постоянные дожди, грозы. Одно удовольствие: заплыть на середину Днепра и прыгать, как поплавок, на сумасшедших волнах. Я вообще люблю, когда живу на большой реке, подплывать почти к самому идущему пароходу, чтоб бросало вверх ногами. К сожалению, сейчас пароходы не ходят, а ведь пустяк, казалось бы, вычистить реку и насадить по берегам прежние здешние дубравы».

Пра задумы, якія не здзейснены

У сваіх лістах Уладзімір Караткевіч дзеліцца з адрасатамі сваімі літаратурнымі планамі і задумамі. Шмат якія з іх звязаны з родным горадам. Так, у студзені 1955 года ён піша свайму сябру Леаніду Крыгману аб намеры: «Хочу написать несколько маленьких рассказов на полстранички в основном из нашей общей жизни. «Орша» (верш – В.Л.) – ты угадал – должна была быть прологом к поэме о нашей оршанской юности. Но почувствовал, что не могу, слаб ещё и слишком это близко, чтобы писать так, как было на деле, а не так, как кажется».

Пра свае задумы ён дзяліўся і са сваім настаўнікам А. Бялецкім: «Ведь столько интересного вокруг, в любом названии даже. Вот улица Горького в Орше раньше называлась «Гумённым переулком». Почему? Нетрудно додуматься. Она упирается в церковь, от которой сейчас осталась только коробка, а возле церкви старый большой дом, пристроенный к ней (мерзость запустения там, кстати, страшная). Это бывшее гадючье гнездо, здание иезуитского коллегиума. И церковь, как я у стариков дознался, когда-то, очень давно, называлась церковью «Гумёнаў». Опять-таки почему? Лет сто назад католическую тонзуру называли наши мужики «гумёнцам». Вот, по-моему, так только и можно объяснить.

А старый мост через Днепр, снесённый при Екатерине, назывался «на зубах» или «на крови». Когда-то школяры коллегиума ходили по нему за Днепр бить православных, потому что за Днепром ещё держался один из последних островков православия на Оршанщине, церковь св. Ильи и знаменитый Кутеянский монастырь с печатней. Били окна, рубили иконы, ломали печатные станки. На защиту становились послушники, к ним обычно присоединялись мещане. Страсти распалялись, завязывались обычно драки со смертоубийством, чаще всего на мосту (по-новгородски). Так что мост действительно был и «на зубах», и «на крови», а Днепр возле моста от сброшенных людей напоминал суп с фрикадельками. Кончалось разно. Оршанцы и жители Могилёва вообще славились стойкостью и непримиримостью… Только два этих города не пустили епископа Кунцевича к себе, когда он ездил присоединять к унии восточнобелорусские города. А когда витебляне задумали его убить, то вспомнили об оршанцах (которые избили войта и выкатили на вал пушки, предложивши Кунцевичу отправиться восвояси), пригласили их к себе. 50 оршанцев отправились туда в качестве закваски, для поддержания боевого духа соседей. Вот такой прекрасный фон для повести. Школяры, зубрёжка, диспуты, драки. Просто прелесть!

Так вот одно название вызывает часто серию образов. В старых названиях вообще много поэзии… Каждое такое название, как песня, и способно само по себе порождать целую цепь удивительных замыслов».

У другім лісце ад 9 красавіка  1957 года У. Караткевіч дзеліцца с А. Бялецкім сваім планам працы над раманам «Посвист змеиный» пра жыццё аршанцаў канца ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя, пра жарсці, якія разварачваліся тады на аршанскай зямлі, апісвае каларытных герояў, якіх ён хацеў увесці ў свой твор. «Прямо-таки не Европа начала дваццатого века, – усклікае аўтар, – а какие-то сицилийские мафиози». На жаль, раман гэты так і не быў напісаны.

У лісце да Максіма Танка 17 чэрвеня 1957 года У. Караткевіч піша пра свой новы твор: «Я зараз засеў за вялікую аповесць пра рэвалюцыю 1905 г. на Аршаншчыне. Дыяпазон герояў будзе вельмі вялікі, таму што будзе ў аповесці і сялянскі рух, і рух студэнтаў у Горках. У пачатку выведу, праўда, эпізадычна, Лепяшынскага (бальшавіка, аднаго з паплечнікаў У. Леніна, які жыў і працаваў у Оршы – В.Л.). Будзе тут і аршанскі пагром, і арганізацыя баявых дружын. Думаю трошкі зачапіць і дзейнасць амаль зусім невядомага «Саюза шастакрыльцаў». Гэта нешта накшталт Ку-клукс-клана, арганізаванага на Аршаншчыне ў тыя гады памешчыкам Кроерам. Думаю, што гэта будзе цікава. А дакументы я маю: і сам трошкі назбіраў, і чытаў даволі многа, і са старымі партыйцамі размаўляў. Думаю, што праз якіх месяцаў восем скончу і тады дашлю ў «Полымя»». Зноў такі, і гэты твор не быў скончаны.

Малюнак У. Караткевіча

Часам у лістах У. Караткевіч кпіць з горада і з сябе. У лісце да Кандрата Крапівы ад 15 мая 1955 года ён піша: «Я сам ведаю, што знаўца мовы з мяне кепскі. Я карэнны гараджанін і я з Оршы, а гэтым, на мой погляд, шмат чаго сказана.Там толькі шчы лянівыя нічога, а мова няважная і нават шніцалі зараз пагоршалі».

Загадкі і таямніцы Аршаншчыны

У лістах сустракаюцца факты, пра якія сучаснікі пісьменніка што і ведалі, але цяпер для нас яны сталі загадкамі і таямніцамі. Напрыклад, У. Караткевіч згадвае нейкую чароўную (зробленую без уплыву царкоўнага канону) надмагільную пліту Грады каля Оршы (у лісце да М. Танка). Віншуючы ў 1954 годзе сябра Фларыяна Няўважнага са святам Кастрычніцкай рэвалюцыі, ён успамінае: «Бывало, мы в этот день (7 лістапада – В.Л.) во время демонстрации пили по чарке в том не то кабаке, не то просто щели на ул. Ворошилова (цяпер Караткевіча – В.Л.)».

У лісце (13.05.1957 г.) да сяброўкі з Польшчы У. Караткевіч змяшчае верш “Валун “Каменны воўк” ля Дуброўны” і ілюстрацыю да яго. Што гэта за валун і куды ён дзеўся з таго часу, мы не ведаем.

У заключэнні выкажу такую думку. Напішы Уладзімір Караткевіч толькі лісты і надрукуй іх пры жыцці, ён ужо стаў бы знаным пісьменнікам. І першая частка эпісталярнай спадчыны пра гэта яскрава сведчаць. А яшчэ ж наперадзе публікацыя ягоных лістоў Янку Брылю, Васілю Быкаву, Ларысе Геніюш, Рыгору Барадуліну, Адаму Мальдзісу…

Віктар Лютынскі